ای نام تو زینت زبان ها // وی یاد تو مونس روان ها
چون قالب بی روان نماید // بی نام تو نامه و بیان ها ⁽¹⁾
سال گذشته مزین به نام مبارک مولا علی بود. نه تنها در این سال که در همه زمان ها باید این شخصیت آسمانی را برای تشنگان معرفت معرفی کرد. یکی از راه های شناخت ابعاد مختلف این انسان آسمانی استفاده از کتاب گران سنگ «نهج البلاغه» است. مبلّغان باید برای تبیین شخصیت مولی الموحدین و ارائه معارف بلند دین از کتاب نهج البلاغه بهره گیرند و این کتاب ارزشمند را به مخاطبان خود معرفی نمایند. ما در این نوشتار تلاش خواهیم کرد کتاب شریف نهج البلاغه را از نگاه بزرگان شیعه و غیر شیعه مورد بررسی قرار دهیم.
یک دهان خواهم به پهنای فلک // تا بگویم وصف آن رشک ملک ⁽²⁾

نهج البلاغه و ما ادراک ما نهج البلاغه! 
نهج البلاغه، گنجینه پایان نا پذیر دانش ناب الهی است.
نهج البلاغه، اقیانوس خروشان و موّاج علوم علوی است.
نهج البلاغه، خورشید درخشان آسمان فصاحت و بلاغت است.
نهج البلاغه، چشمه سار هماره جوشان معارف توحیدی است.
نهج البلاغه، معلم عشق و معرفت است و درس سیر و سلوک.
هر چه گویم عشق را شرح و بیان // چون به عشق آیم خجل باشم از آن ⁽³⁾
نهج البلاغه، سخن راد مردی است که جامع خوبی ها، آیت عظما و مظهر کامل اسمای حسنای پروردگار بود.
نهج البلاغه، نردبان معراج انسان به آسمان عشق و عرفان است.
نردبان آسمان است این کلام // هر که از آن بر رود آید به بام
نی به بام چرخ کان اخضر بود // بل به بامی کز فلک برتر بود ⁽⁴⁾
نهج البلاغه، دائرة المعارف عظیم فرهنگ اسلامی و دانشگاه بزرگ الهیات است.
نهج البلاغه، شاهکاری است جاودان و منشوری است و ماندگار که از هر مقوله ای مقاله ای دارد.
با آن که نزدیک به چهارده قرن از تاریخ صدورش می گذرد، هرگز غبار کهنگی بر چهره اش ننشسته است و گویا هر روز، تازه به تازه نو به نو ظهور می کند و تشنگان معرفت را از آب حیات و گوارایش سیراب می کند.
«کلام العلی علی الکلام»
این شرح بی نهایت کز حسن یار گفتند // حرفی است از هزاران کاندر عبارت آمد ⁽⁵⁾
گرچه نهج البلاغه ترجمه و شرح های فراوانی دارد، امّا باید اعتراف کرد که همچنان ناشناخته است.
تمام دانشمندان و اندیشوران و ادیبانی ـ اعم از شیعه و سنی و مسیحی ـ که با این کتاب شگفت انگیز رو به رو شده اند مجذوب آن گشته و زبان به ستایش گشوده اند. اینک سخنی چند از این عالمان و اندیشمندان و فرهیختگان را مرور می کنیم:
حضرت امام راحل رحمة الله علیه آن پیر عارف، در وصیت نامه سیاسی الهی اش چنین فرمود:
«ما مفتخریم که کتاب «نهج البلاغه» که بعد از قرآن بزرگ ترین دستور زندگی مادّی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی بخش بشر است و دستورات معنوی و حکومتی آن بالاترین راه نجات است از امام معصوم ماست. » ⁽⁶⁾
و همان سفر کرده که صدها قافله دل همره خود داشت، در پیام به گنگره نهج البلاغه این گونه نگاشت:
«کتاب نهج البلاغه که نازله روح او [امیر المؤمنان علیه السلام] است، برای تعلیم و تربیت ما خفتگان در بستر منیت و در حجاب خودخواهی، معجونی است برای شفا و مرهمی است برای دردهای فردی و اجتماعی و مجموعه ای است دارای ابعادی به اندازه یک انسان و یک جامعه بزرگ انسانی؛ از زمان صدور تا هر چه تاریخ به پیش رود و هر چه جامعه ها به وجود آید و دولت ها و ملّت ها متحقق شوند و هر قدر متفکّران، فیلسوفان و محققان بیایند و در آن غور کنند و غرق شوند.
هان! فیلسوفان و حکمت اندوزان، بیایند و در جملات خطبه اوّل این کتاب الهی به تحقیق بنشینند و افکار بلند پایه خود را به کار گیرند و با کمک اصحاب معرفت و ارباب عرفان این یک جمله کوتاه را به تفسیر بپردازند و بخواهند به حق و وجدان خود برای درک واقعی آن ارضا کنند؛ به شرط آن که بیاناتی که در این میدان تاخت و تاز شده است آنان را فریب ندهد و وجدان خود را بدون فهم درست بازی ندهند و نگویند و بگذرند؛ تا میدان دید فرزند وحی را دریافته و به قصور خود و دیگران اعتراف کنند و این جمله است آن جمله: «مع کلّ شیء لا بمقارنة و غیر کلّ شیء لا بمزایله ».
این کتاب بزرگ را به جوامع بشری معرفی نموده و عرضه دارید که این متاعی است که مشتری آن انسان ها و مغزهای نورانی است. »⁽⁷⁾
رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی) که خود از شیفتگان نهج البلاغه است و به مناسبت های مختلف از این کتاب تجلیل کرده، سخن گفته، در سال 63 در کنگره هزاره نهج البلاغه سخنان مفصّلی ارائه نمود که گزیده ای از آن نقل می شود:
«نهج البلاغه در حقیقت کتاب معرفی علی بن ابی طالب علیه السلام است. چهره علی بن ابی طالب علیه السلام در هیچ جا مانند نهج البلاغه آشکار نمی شود. یک انسان کامل در نهج البلاغه مجسم می شود و آن انسان کامل خود امیر المؤمنین علیه السلام است. این کتاب در مجموع درس زندگی اجتماعی برای مسلمان ها است.
ما امروز همیشه به نهج البلاغه محتاج تر هستیم. امروز روز استفاده بیشتر از نهج البلاغه است. » ⁽⁸⁾
استاد شهید مرتضی مطهری رحمة الله علیه:
«اخیراً جهان اسلام دارد نهج البلاغه را کشف می کند؛ به تعبیر دیگر نهج البلاغه جهان اسلام را فتح می کند.
ما شیعیان باید اعتراف کنیم که بیش از دیگران درباره کسی که افتخار پیروی نام او را داریم، ظلم یا لااقل کوتاهی کرده ایم، اساساً کوتاهی های ما ظلم است. ما نخواسته یا نتوانسته ایم علی علیه السلام را بشناسیم، بیشتر مساعی ما در تنصیصات (سخن های صریح) رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم درباره علی علیه السلام و سبّ و شتم کسانی است که این نصوص را نادیده گرفته اند، نه درباره شخصیت عینی مولا علی علیه السلام.
غافل از این که این مشکی که عطار الهی به حق، معرّف اوست، خود بوی دلاویز دارد و بیش از هر چیز لازم است مشام ها را با این بوی خوش آشنا کرد. معرفی عطار الهی به این منظور بوده است که مردم با بوی خوش آن آشنا شوند، نه این که به گفته عطّار قناعت ورزند و تمام وقت خویش را صرف بحث در معرفی وی کنند، نه آشنایی با او.
آیا اگر نهج البلاغه از دیگران می بود، با او همان گونه رفتار می شد. » ⁽⁹⁾
استاد مطهری (رضوان الله تعالی علیه) از حالات استاد خود مرحوم میرزا علی آقا شیرازی رحمه الله چنین حکایت می کند:
«او هم فقیه بود و هم حکیم و هم ادیب و هم طبیب... یگانه تدریسی که با علاقه می نشست، نهج البلاغه بود؛ نهج البلاغه به او حال می داد و روی بال و پر خود می نشاند و در عوالمی که ما نمی توانستیم درست درک کنیم، سیر می داد.
او با نهج البلاغه می زیست؛ با نهج البلاغه تنفّس می کرد؛ روحش با این کتاب همدم بود؛ نبضش با این کتاب می زد؛ قلبش با این کتاب می طپید؛ جمله های این کتاب ورد زبانش بود و به آن ها استشهاد می نمود. غالباً جریان کلمات نهج البلاغه بر زبانش با جریان سرشک از چشمانش بر محاسن سپیدش همراه بود. برای ما درگیری او با نهج البلاغه که از ما و هر چه در اطرافش بود می برید و غافل می شد، منظره ای تماشایی و لذّت بخش و آموزنده بود. سخن دل را از صاحبدلی شنیدن، تأثیر، جاذبه و کشش دیگری دارد. او نمونه ای عینی از سلف صال ح بود. » ⁽¹⁰⁾

شهید مطهری رحمةالله علیه پس از آشنایی با این استاد بزرگ و کتاب عظیم القدر نهج البلاغه می گوید:
«از آن پس چهره نهج البلاغه در نظرم عوض شد. مورد علاقه ام قرار گرفت و محبوبم شد. گویی کتاب دیگری است غیر آن کتابی که از دوران کودکی آن را می شناختم. احساس کردم که دنیای جدیدی کشف کرده ام. » ⁽¹¹⁾
محدّث فرزانه مرحوم شیخ عباس قمی) در شرح حال «حریری» صاحب کتاب مقامات چنین می گوید:
«مقامات کتابی است که پیوسته اهل فضل به آن عنایتی داشته اند و شرحی بر آن نگاشته اند و حقیر نیز چندی بر خواندن و مطالعه آن کتاب اهتمامی داشتم تا آن که یافتم مطالعه امثال این کتاب ها دل را سیاه می کند.
با بودن کتاب مستطاب «نهج البلاغه» که مشرع فصاحت و بلاغت است، چه حاجت که انسان به مطالعه مقامات بپردازد و ازطلای بی غش به سفالی قانع شود. چه همان نسبت که ما بین حضرت امیر المؤمنین علیه السلام و مردم است همان نسبت ما بین کلام آن و کلام سائرین است:
علی الدّر و الذّهب المصفّا // و باقی النّاس کلّهم تراب ⁽¹²⁾
دکتر شهیدی نیز در مقایسه، میان معلقات و نهج البلاغه این چنین اظهار می دارد:
«پنج یا شش سال پیش بعضی دوستان خواستند معلّقات را بر بنده بخوانند، گفتم، من این قصیده ها را فراوان خوانده و درس گفته ام. شعرهای جاهلی اثری است ارزنده، در لفظ و ترکیب استوار، امّا سراسر تعبیری است گاه صافی و گاه ناهموار، و همچون باد وزان آن سرزمین سختی جان نواز و زمانی شراره بار، چرا به نهج البلاغه روی نمی آرید که هم لفظ آن صلابت شعر شاعران پیش از اسلام را به یاد می آورد و هم معانی بلند قرآن کریم و سنّت نبوی را در بر دارد. هم موعظت است، هم دستور زندگی، هم درگاه ربوبیت را آموزنده راه و رسم بندگی؟
درباره نهج البلاغه و محتوای آن از دیرباز بحث ها شده و شرح ها و تفسیرها به زبان های گوناگون بر این مجموعه نوشته اند، امّا هر چه نوشته باشند و هر چه بنویسند، باز هم حقّ این سخنان را نگزارده اند. » ⁽¹³⁾
مرحوم سید علی نقی فیض الاسلام رحمه الله مترجم ارجمند نهج البلاغه از این کتاب وحی گونه، این گونه یاد می کند:
«از سال های دراز این کتاب مقدّس مورد مطالعه این بنده بود. روز به روز شوقم به خواندن و اندیشه درآن زیادتر می شد. گویا چیزی نمی دیدم، مگر کتاب «نهج البلاغه» و سخنی نمی شنیدم، مگر فرمایش های امیر المؤمنین علی علیه السلام و هر گاه بافضلا و دانشمندان ملاقاتی پیش می آمد، قبل از شروع به هر سخن در باب عظمت و بزرگی نهج البلاغه سخن گفته، به آنان یادآوری می نمودم که سید شریف رضی یکی از شاهکارهای تألیف را در این کتاب به کار برده است». ⁽¹⁴⁾
سید سالکان و شهیر عارفان مرحوم سید بن طاووس (رضوان الله تعالی علیه) در سفارش های خود به فرزندش چنین می نگارد:
«بر تو باد که کتاب نهج البلاغه را با تأمل مطالعه کنی و در اسرار و حکمت های آن به ژرفی بیندیشی » ⁽¹⁵⁾
حضرت علامه حسن زاده آملی (حفظه الله) به نقل از استاد بزرگوارش این گونه حکایت می کند:
«مرحوم آقای قمشه ای بارها در عظمت شأن «نهج البلاغه» می فرمود:
برویم بهشت نهج البلاغه را خدمت امیر المؤمنین علیه السلام درس بخوانیم تا بفهمیم آن حضرت چه فرموده است». ⁽¹⁶⁾
حضرت آیت الله ناصر مکارم شیرازی حفظه الله، پس از آن که در سال 42 در زندان رژیم پهلوی فرصتی را برای مطالعه نهج البلاغه می یابد، از آن هنگام چنین یاد می کند:
«نهج البلاغه را مطالبه کردم که در آن فرصت خوب با فراغت بال بتوانم به طور مرتّب و منظم آن را مرور کنم، مخصوصاً توفیق الهی شامل حال شد. بخش دوم نهج البلاغه (بخش نامه ها و فرمان های سیاسی و اخلاقی) را به طور کامل مطالعه و بررسی کنم. آن ایام متوجّه شدم که نهج البلاغه چیزی فراتر از آن است که ما فکر می کنیم و درباره آن می اندیشیم.
خود را با دریایی از علم و دانش رو به رو دیدیم که با مهم ترین مسائل زندگی انسان در تمام ابعاد معنوی و مادّی سر و کار دارد. دریایی موّاج و خروشان که گوهرهایش را همراه امواجش به ساحل فرو می پاشد و ساحل نشینان خود را غرق در انواع مواهب معنوی و مادّی می کند ولی غوّاصان تلاشگر سهم بیشتری دارند. آن روز فهمیدم چقدر محرومند کسانی که با داشتن چنین گنجینه ای گران بها از آن بی خبرند و دست سوی دیگران دراز کرده و آنچه خود دارند، از بیگانه تمنّا می کنند. » ⁽¹⁷⁾
شارح معروف و معتزلی نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، که در جای جای کتاب خویش در برابر سخنان بلند امیر کلام و بیان سر تعظیم فرود می آورد و زبان به ستایش می گشاید، در ذیل خطبه 221 می گوید:
«اگر تمام فصیحان عرب در مجلسی گرد هم آیند و این بخش از خطبه، بر آن ها خوانده شود، سزاوار است در برابرش سجده کنند!
آنگاه سوگند یاد می کند از حدود پنجاه سال قبل از شرح این خطبه، آن را بیش از هزار بار خوانده است و هر بار در خود تأثیری شگرف احساس نموده است. » ⁽¹⁸⁾
محمد غزالی، دانشمند و نویسنده معروف، به نقل از یکی از عارفان در سفارش به فرزندش چنین نقل می کند:
«اگر می خواهی از اقران و همطرازان در علم، ادب و نویسندگی برتر باشی، در حفظ قرآن و نهج البلاغه بکوش. » ⁽¹⁹⁾
عباس محمود عقاد، نویسنده شهیر مصری، کتاب گران سنگ نهج البلاغه را چنین توصیف می نماید:
«نهج البلاغه» چشمه جوشانی است از آیات توحید و حکمت الهی که آگاهی بحث کنندگان در عقاید و اصول خداشناسی و توحید را گسترش می دهد. » ⁽²⁰⁾
محمّد امین نواوی، نویسنده و دانشمند معاصر، نیز این گونه از نهج البلاغه سخن گوید:
«این کتابی است که خداوند آن را حجت آشکاری بر این حقیقت قرار داده که علی بهترین مثال زنده نور قرآن و حکمت آن و علم و هدایت و اعجاز و فصاحتش بود. برای علی علیه السلام در این کتاب مطالب گران بهائی جمع شده که هیچ یک از بزرگان حکما و فلاسفه معروف جهان و نوابغ از علمای ربانی در زمینه فلسفه و اصول سیاست راستین و مواعظ آشکار و حجت رسا دارا نبوده اند. »⁽²¹⁾
استاد محمد دشتی (زید عزه) در مقدمه ترجمه نهج البلاغه می نویسد:

«از آغاز تحصیلات حوزوی که ترجمه های موجود را مطالعه می کردم و کاستی های مفهومی را می یافتم، نگران و در فکر چاره اندیشی بودم که یکی از نوشته های جرج جرداق مسیحی را خواندم که اعتراف کرده بود:
«جاذبه های کلمات امام علی علیه السلام شوری در من ایجاد رد که 200 بار «نهج البلاغه» را مطالعه کردم. »
چنان بر خو لرزیدم و در تعصب و غرور اعتقادی من ضربه وارد شد که تا مدّتی حالت عادی نداشتم، بر خود نفرین کردم که چرا یک مسیحی 200 بار نهج البلاغه را می خواند امّا من که خود را از شیعیان امام علی می شمارم و ادعای محبت و ولایت او را دارم، به راستی چند بار نهج البلاغه را خوانده ام و با مفاهیم ارزشمند آن چه میزان آشنایی دارم؟ » ⁽²²⁾
اگر بخواهیم با فرهنگ ناب علوی و سیره فردی، اجتماعی، سیاسی، عبادی و... مولا علی علیه السلام آشنا شویم باید به نهج البلاغه باز گردیم. با گذشت بیش از بیست و دو سال از انقلاب شکوهمند اسلامی، هنوز یک شرح کامل فارسی نهج البلاغه که با ادبیات نو و برای نسل حاضر با زبان روان نوشته شده باشد، سراغ نداریم.
امروز بر حوزه های علمیه، دانشگاه ها، رسانه های جمعی، مؤسسات فرهنگی و آموزش و پرورش است که با یک تصمیم جدّی و همّتی بلند بپا خیزند و دست در دست هم نهند و آن گونه که شایسته این کتاب زندگی است، به احیا و گسترش آن در سطح جامعه بپردازند و نسل انقلاب را با فرهنگ متعالی نهج البلاغه آشنا سازند.
به امید روزی که همه ما در کنار آبشار بلند معارف علوی نهج البلاغه جان و روان خود را طراوت و نشاط بخشیم.

پی نوشت :

1) فیض.
2) مولوی.
3) مولوی.
4) مولوی.
5) حافظ.
6) مقدمه وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی.
7) پیام امام خمینی رحمه الله به کنگره هزاره نهج البلاغه، امام علی علیه السلام از دیدگاه امام خمینی رحمه الله، صص 121 ـ 122.
8) پیام و خطابه، ص 105 ـ 109.
9) سیری در نهج البلاغه، شهید مطهری، صص 13، 39، 10 و 9.
10) همان.
11) همان.
12) هدیه الاحباب، شیخ عباس قمی، ص 141.
13) ترجمه نهج البلاغه، دکتر شهیدی، مقدمه.
14) مقدمه ترجمه نهج البلاغه فیض الاسلام، ص 7.
15) کشف المحجة، سید بن طاووس، ترجمه اسدالله مبشری، بخش 16، ص 13.
16) نامه ها و برنامه ها، ص 88.
17) پیام امام، [امیر المؤمنین علیه السلام] ، شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، ج 1، آیه الله مکارم شیرازی و نویسندگان، ص 34.
18) شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 11، ص 153.
19) پیام امام، [امیر المؤمنین علیه السلام] ، شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، ج 1، ص 34، 43 و 44.
20) همان.
21) همان.
22) مقدمه نهج البلاغه، ترجمه محمّد دشتی، ص 14.